सिर्सिया नदी मद्दतको लागि गुहार माग्दै !

(आकाश चौहान)

विगत केही दशकदेखि सिर्सिया नदी मद्दतको लागि पुकार गरिरहेको छ, प्रदूषण र उपेक्षाबाट पिडित हुँदै। एक पटक यो नदी शहरको आवश्यकताहरू र उत्सवहरूको लागि सदैव त्यहाँ हुने थियो, अब यसले सोध्छ किन यसलाई छोडिएको छ। नेपालका घना जंगलका पथलैया डाँडाबाट उत्पन्न, सिर्सिया नदी बार र पर्सा जिल्लाहरू हुँदै बग्छ, रक्सौलमा भारत प्रवेश गर्छ, र अन्ततः बुढी गण्डकी (सिकरहना)सँग सुगौली, पूर्वी चम्पारण जिल्लामा मिल्छ। नदीको यात्रा नेपालमा १५ किमी र भारतमा २० किमी फैलिएको छ, अन्ततः पवित्र गंगा नदीमा विलय हुन्छ ।

ऐतिहासिक महत्त्व र वर्तमान अवस्थाको संकट

ऐतिहासिक रूपमा, सिर्सिया नदीको पानी, रामबन जंगलका खनिज र जडिबुटीहरूले भरिएको, पेटका रोग र घाउहरू निको पार्न विश्वास गरिन्थ्यो। बिरगंज शहर यसका किनारमा विकास भयो, कृषि, स्नान, घरेलु प्रयोग, र सांस्कृतिक अभ्यासहरूको लागि यसको पानीमा निर्भर हुँदै । यद्यपि, नदी अहिले गम्भीर रूपमा प्रदूषित छ, जसका कारण तरकारी खेती रोकिएको छ र जलीय जीवन हराएको छ।

प्रदूषणलाई छाल प्रशोधन, डिस्टिलरी, कपडा, घ्यू, र साबुन निर्माण जस्ता विभिन्न उद्योगहरूको फोहोर र रसायनहरूसँग जोडिएको छ । आर्सेनिक, फ्लोराइड, र मरकरी जस्ता खतरनाक रसायनहरू नदीमा फालिन्छ, जसले जापानको मिनामाटा रोग जस्तै गम्भीर स्वास्थ्य जोखिमहरू निम्त्याउँछ । यूनिसेफका अनुसार, हरेक दिन पानी सम्बन्धी रोगहरूबाट करिब ४,००० मानिसहरू मर्छन्, जसमा पाँच वर्षभन्दा कम उमेरका १,००० भन्दा बढी बालबालिकाहरूको मृत्यु हुन्छ।

स्थानीय समुदाय र वातावरणमा प्रभाव

सिर्सिया नदीको कोर्समा रहेका गाउँहरू जस्तै सिमरा, बकुलिया, लोहुसन्डा, र अन्य धेरै प्रदूषणबाट ठूलो असर पाएका छन्। ढल र औद्योगिक फोहोरको उचित व्यवस्थापनको अभावले स्थिति झनै खराब बनाएको छ, नदीको प्रवाह र मोटाई कम गर्दै। बि.आर.ए. बिहार विश्वविद्यालयको जूलोजी विभाग र नेपालको टी.यू. वातावरण विभागद्वारा गरिएको अनुसन्धानले नदीको पानीको गुणस्तर निकै खराब भएको देखाएको छ, जलीय जीवन नभएको र एनईपीबायोस स्कोर अनुसार अस्वस्थ वर्ग १-२ कोटीमा पर्ने।

सांस्कृतिक र धार्मिक महत्त्व

धार्मिक रूपमा हिन्दू बाहुल्य क्षेत्रमा, सिर्सिया नदी धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व राख्थ्यो, विशेष गरी छठ पर्वका लागि। यद्यपि, प्रदूषणले नदीलाई यसको पवित्रताबाट वञ्चित गरिदिएको छ, जसले गर्दा मानिसहरूले आफ्नो परम्पराहरूसँग जोडिन र उत्सव मनाउन सकेका छैनन्। बिरगंजमा धेरै हिन्दू संगठनहरूको उपस्थिति भए तापनि, कुनै पनि संगठनले नदीको संकटलाई प्रभावकारी रूपमा सम्बोधन गर्न सकेको छैन।

कानुनी उपाय र कार्यान्वयन

नेपालका कानुनहरू, जस्तै फौजदारी संहिता २०१७ को धारा १११, जल प्रदूषणका लागि कडा सजायहरू लगाउँछ। अपराधीहरूलाई पानीका स्रोतहरू प्रदूषित गरेको वा वातावरणमा प्रतिकूल असर पारेको आरोपमा जेल सजाय र जरिवाना लगाइन्छ। यी कानुनहरू भए तापनि, कार्यान्वयन अभाव छ, र नदीको नजिक कारखाना, घर, र पसलहरूको लागि उचित वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (EIA) गरिँदैन।

वैश्विक र धार्मिक दृष्टिकोणहरूमा वातावरणीय संरक्षण

विभिन्न धार्मिक शिक्षाहरूले वातावरणीय संरक्षणको महत्त्वलाई जोड दिन्छन्। उदाहरणका लागि: इसाई धर्मले परमेश्वरको सृष्टिको जिम्मेवार व्यवस्थापनको वकालत गर्दछ।

इस्लामले मानिसहरूलाई पृथ्वीको संरक्षकको रूपमा सिकाउँछ, सन्तुलन र मितव्ययिता जोड दिन्छ।हिन्दू धर्मले प्रकृतिलाई पवित्र मान्छ, सबै जीवहरूमा अहिंसा (अहिंसा) प्रवर्द्धन गर्दछ।बौद्ध धर्मले सबै जीवनको आपसी सम्बन्धलाई हाइलाइट गर्दछ, वातावरणप्रतिको सम्मानलाई प्रवर्द्धन गर्दछ।यहूदी धर्मले संसारको मर्मत (तिक्कुन ओलाम) र अनावश्यक विनाश (बाल ताश्चित) निषेध गर्न प्रोत्साहित गर्दछ। स्वदेशी धर्महरूले प्रकृतिसँग सामञ्जस्यमा बाँच्न र यसको आध्यात्मिक सन्तुलन कायम राख्न जोड दिन्छन्। सिख धर्मले सृष्टिको एकतालाई प्रवर्द्धन गर्दछ र वातावरणीय हानि कम गर्न सरल जीवनको वकालत गर्दछ।

निष्कर्ष: सिर्सिया नदीलाई बचाउन आह्वान

सिर्सिया नदीको स्थिति चेतावनीको घण्टी हो। विश्वव्यापी रूपमा ०.३७% मात्र ताजा पानी उपलब्ध रहेको अवस्थामा, यो अमूल्य स्रोतको सुरक्षा अत्यावश्यक छ। सिर्सिया नदीलाई पुनर्स्थापना गर्न, धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यहरूलाई कायम राख्न, र भविष्यका पुस्ताहरूका लागि स्वस्थ वातावरण सुनिश्चित गर्न सामूहिक कार्य आवश्यक छ।

वातावरण बचाऔं, पानी बचाऔं।